|
Ταξινόμηση, ταξιθέτηση και
θεματική πρόσβαση
Το κείμενο αυτό έχει στόχο να
αναπτύξει μία προβληματική γύρω από τη θεματική πρόσβαση του υλικού
μιας συλλογής. Το πρόβλημα της θεματικής πρόσβασης στο υλικό είναι
από τα βασικότερα και ουσιωδέστερα για τη βιβλιοθήκη διότι ο
εντοπισμός τεκμηρίων που σχετίζονται με ένα συγκεκριμένο θέμα
αποτελεί κεντρικό ζητούμενο.
Βασικό πρόβλημα, το οποίο ανέκαθεν είχαν να αντιμετωπίσουν οι
βιβλιοθήκες, είναι η οργάνωση του υλικού εντός του χώρου της
βιβλιοθήκης. Δεν αναφερόμαστε στη δημιουργία καταλόγων αλλά στη
χωροταξική τοποθέτηση του υλικού. Τα κριτήρια, λοιπόν, αυτής της
"τακτοποίησης" (ταξιθέτησης) μπορεί να είναι πολλά και ποικίλα. Για
παράδειγμα, ένας στρατηγός έδωσε διαταγή να μπαίνουν στη βιβλιοθήκη
τα βιβλία στη σειρά: πρώτα κατά ύψος και μετά κατά χρώμα ("τι είναι
αυτό το μπάχαλο; άλλα ψηλά, άλλα κοντά, άλλα πράσινα, άλλα κόκκινα,
όλα ανακατεμένα"...). Βέβαια αυτή η προσέγγιση μάλλον αποτελεί
εξαίρεση και κατά κανόνα οι βιβλιοθήκες, κυρίως εκείνες που
επιτρέπουν ελεύθερη πρόσβαση στα βιβλιοστάσια, προτιμούν να
διατάσσουν το υλικό στα ράφια τους με κριτήριο το θέμα του τεκμηρίου. Ο λόγος αυτής της επιλογής είναι προφανής: η διάταξη του υλικού
στα ράφια με βάση το θέμα διευκολύνει τη θεματική πρόσβαση.
Ωστόσο, σε πολλές περιπτώσεις, σε ένα
τεκμήριο μπορούν να αποδοθούν πολλά και διαφορετικά μεταξύ τους
θέματα. Αυτό αποτελεί και την αφετηρία για τη δημιουργία των
θεματικών καταλόγων. Με δεδομένη την αδυναμία ύπαρξης του ίδιου
τεκμηρίου σε πολλές θέσεις, η ταξιθέτησή του θα πρέπει να λαμβάνει
υπόψη ένα και μοναδικό πρωτεύον κλειδί και στη συνέχεια ενδεχομένως
και άλλα κριτήρια (δευτερεύοντα κλειδιά) τα οποία θα ακολουθούν
εξαρτώμενη και ιεραρχική σχέση, δηλαδή θα εξειδικεύουν τα
προηγούμενα κλειδιά. Είναι προφανές πως θα προκύψει διαφορετική
διάταξη των βιβλίων μιας συλλογής αν το πρωτεύον κλειδί είναι το
ύψος και το δευτερεύον το χρώμα του εξωφύλλου από ότι αν το πρωτεύον
είναι το χρώμα του εξωφύλλου και το δευτερεύον το ύψος. Στη δεύτερη
περίπτωση, τα βιβλία με κόκκινο εξώφυλλο θα βρίσκονται όλα μαζί και
θα τοποθετούνται με βάση το ύψος τους, ενώ στην πρώτη βιβλία με
κόκκινο εξώφυλλο θα βρίσκονται διασκορπισμένα σε υποομάδες ανάλογα
με το ύψος τους. Το πρόβλημα των πολλών θεμάτων είναι και εκείνο που
καθιστά απαραίτητη την ύπαρξη θεματικού καταλόγου (ανεξάρτητου από
την ταξιθέτηση) για το υλικό μιας συλλογής. Αν ένα τεκμήριο δεν
επιδεχόταν πολλών διαφορετικών "αναγνώσεων" από πλευράς θεματικής
ανάλυσης και ταυτόχρονα τα τεκμήρια ήταν στα ράφια με βάση το
-ένα
και μοναδικό- θέμα τους, τότε σε μια παραδοσιακή βιβλιοθήκη ο
θεματικός κατάλογος δεν προσφέρει καμία απολύτως επιπλέον υπηρεσία
πρόσβασης. Με άλλα λόγια, είναι απλά τοπογραφικός, αναπαριστά δηλαδή
τη χωροταξική τοποθέτηση του υλικού.
Η απεικόνιση του θέματος ενός τεκμηρίου μπορεί να εκφράζεται με δύο
διαφορετικούς τρόπους. Ο ένας είναι με μία κωδικοποιημένη
σημειογραφία (ταξινομικός αριθμός ) και ο άλλος με λεκτικές
αποδόσεις. Μια βιβλιοθήκη μπορεί να χρησιμοποιεί τον ένα ή τον άλλο
τρόπο ή συνδυασμό και των δύο. Για παράδειγμα, η Εθνική Βιβλιοθήκη
της Κροατίας χρησιμοποιεί ένα συνδυασμό όπου λεκτικές αποδόσεις
(θεματικές επικεφαλίδες) χρησιμοποιούνται κυρίως για περιπτώσεις
όπου ένα τεκμήριο έχει για θέμα του ονόματα ενώ τα αμιγώς θέματα
αποδίδονται κατά κανόνα με βάση ταξινομικά σχήματα και δε
δημιουργούνται για αυτά θεματικές επικεφαλίδες ή άλλου είδους
λεκτικές απεικονίσεις.
Είναι κοινός τόπος ότι οι βιβλιοθήκες
χρησιμοποιούν σημειογραφία για να δηλώσουν τη θέση των τεκμηρίων στα
ράφια τους . Όσες, δε, τοποθετούν το υλικό τους στα ράφια θεματικά
εκμεταλλεύονται τον ταξινομικό αριθμό (ή τους ταξινομικούς αριθμούς)
που προέκυψαν από τη θεματική ανάλυση και τροποποιώντας τους
(συνήθως με την προσθήκη των τριών πρώτων γραμμάτων του επωνύμου του
πρώτου αναφερόμενου συγγραφέα) παράγουν το ταξιθετικό σύμβολο. Αυτά
τα δύο, ωστόσο, εξακολουθούν να αποτελούν δύο διαφορετικές οντότητες
και επιτελούν διαφορετικές λειτουργίες. Ο ταξινομικός αριθμός
δηλώνει το θεματικό περιεχόμενο του τεκμηρίου με βάση ένα ταξινομικό
σχήμα, ενώ το ταξιθετικό σύμβολο δηλώνει τη θέση του τεκμηρίου (κατά
κανόνα χωροταξική). Με αυτή την έννοια, αν περιγραφόταν ένας
ιστότοπος (web site) ο οποίος σχετιζόταν με την ιστορία και την
κοινωνιολογία η εγγραφή θα έπρεπε να διαθέτει δύο ταξινομικούς
αριθμούς (έναν για την κοινωνιολογία και έναν για την ιστορία) αλλά
κανένα ταξιθετικό σύμβολο αφού δε μιλάμε για τεκμήριο με απτή φυσική
υπόσταση. Σε αυτό το σημείο θα μπορούσαν να καταγραφούν ενστάσεις
για το ότι το ταξιθετικό του ιστότοπου είναι η διεύθυνσή του στο
Διαδίκτυο (ή τέλος πάντων η διαδρομή (path) για οποιοδήποτε αρχείο
υπολογιστή ή ενεργοποίηση προγράμματος), όμως σε αυτή την περίπτωση
δε μιλάμε για ταξιθετικά με την έννοια της χωροταξικής κατανομής.
Όσο οι δυνατότητες θεματικής
πρόσβασης αυξάνονται τόσο μειώνεται η ανάγκη για χωροταξική θεματική
κατανομή. Πλέον η χωροταξική θέση ενός τεκμηρίου είναι τελείως
ανεξάρτητη από το θεματικό του περιεχόμενο (αυτό γίνεται απολύτως
σαφές στις περιπτώσεις των κατανεμημένων καταλόγων). Για αυτό το
λόγο πολλές σύγχρονες βιβλιοθήκες δεν τοποθετούν το υλικό τους στα
ράφια θεματικά. Εντούτοις σε μια λαϊκή βιβλιοθήκη, όπου τα ανοιχτά
βιβλιοστάσια αποτελούν ένα σημείο επαφής του χρήστη με τη συλλογή
και το βιβλίο ειδικότερα, η τοποθέτηση των βιβλίων ακολουθεί σχεδόν
πάντα τη θεματική τους κατηγοριοποίηση. Με δεδομένη την πιθανή
ύπαρξη πολλών ταξινομικών αριθμών, θα πρέπει να επιλεγεί ένας ο
οποίος θα αποτελέσει τη βάση για τη δημιουργία του ταξιθετικού
συμβόλου. Η χωροταξική κατανομή μπορεί να διευκολύνει τη θεματική
πρόσβαση όμως είναι αδύνατο να την εξαντλεί.
Όπως είναι εμφανές ως
τώρα, οι ταξινομικοί αριθμοί δεν περιορίζονται απλώς
στο να αποτελέσουν το πρώτο βήμα για τη θεματική
ταξιθέτηση των τεκμηρίων. Αντίθετα διαθέτουν
μεγαλύτερη βαρύτητα αφού, αντί να συνεισφέρουν στη
μονομερή τοποθέτηση, προσφέρουν πολλαπλά κλειδιά για
τη θεματική πρόσβαση. Επιπλέον, διαθέτουν το
πλεονέκτημα έναντι των λεκτικών αποδόσεων ότι είναι
ανεξάρτητοι από την εκάστοτε φυσική γλώσσα. Είτε
είναι στα ελληνικά ο κατάλογος, είτε στα αγγλικά,
είτε στα κινέζικα, αν όλοι χρησιμοποιούν, για
παράδειγμα, το DDC τότε το 150 θα σημαίνει
ψυχολογία. Μια τέτοια προσέγγιση θα μπορούσε να
αξιοποιηθεί από ένα αυτοματοποιημένο περιβάλλον, στο
οποίο ο αναζητούμενος όρος θα μεταφράζεται από το
σύστημα σε συγκεκριμένη σημειογραφία με βάση την
οποία θα εκτελείται η αναζήτηση.
Συνοψίζοντας:
-
Η ταξιθέτηση
μπορεί να είναι θεματική ή όχι. Όταν είναι
θεματική εξαρτάται από την ταξινόμηση και
αποτελεί μία από τις πιθανές εκφράσεις της.
-
Σε καμία
περίπτωση η ταξιθέτηση δεν είναι δυνατό να
εξαντλήσει τις δυνατότητες θεματικής πρόσβασης,
διότι είναι αναγκαστικά μονοδιάστατη.
-
Η απουσία
ταξιθετικού συμβόλου δε συνεπάγεται απουσία
ταξινομικού αριθμού.
-
Σε άυλα τεκμήρια
ή έννοιες δεν μπορεί να αποδοθεί ταξιθετικό
σύμβολο αλλά έχουν ταξινομικό αριθμό.
-
Η απουσία
ταξινομικού αριθμού συνεπάγεται την αδυναμία
απόδοσης ταξιθετικού συμβόλου το οποίο να
δηλώνει θεματική κατηγοριοποίηση.
-
Για να
καταταχθούν τα τεκμήρια χωροταξικά με βάση το
θέμα τους είναι απαραίτητη προϋπόθεση η
ταξινόμηση τους.
-
H παρουσία ταξιθετικού
συμβόλου δε συνεπάγεται την παρουσία ταξινομικού
αριθμού, όπως και η παρουσία ταξινομικού αριθμού
δε συνεπάγεται και την παρουσία ταξιθετικού
συμβόλου.
-
Σε ένα
αυτοματοποιημένο σύστημα η πληροφορία
καταχωρείται σε δύο διαφορετικά πεδία και η
ύπαρξη του ενός δεν εξαρτάται από το άλλο.
Μανόλης Πεπονάκης
Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης
|
